این تلاش‌ها بخشی از وعده‌های دونالد ترامپ در دومین دوره ریاست‌جمهوری‌اش برای حل‌وفصل بحران‌های سیاست خارجی از جمله پرونده ایران و جنگ اوکراین به شمار می‌رود. در همین راستا، ویتکوف پیش از عزیمت به عمان، برای سومین بار در هفته‌های اخیر به روسیه سفر کرده بود تا با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، درباره تلاش‌های دیپلماتیک ایالات متحده برای پایان دادن به جنگ در اوکراین رایزنی کند.
زمینه مذاکرات در شرایطی فراهم شده است که منطقه خاورمیانه و شرق اروپا با افزایش تنش‌ها در دو جبهه اصلی، یعنی جنگ اسرائیل و غزه و همچنین جنگ روسیه علیه اوکراین، روبروست. هر دو بحران با نقش ایران گره خورده‌اند؛ از حمایت مستقیم یا غیرمستقیم تهران از گروه‌هایی، چون حماس، حزب‌الله لبنان و حوثی‌های یمن گرفته تا ارسال پهپاد‌های نظامی به روسیه، که در عملیات‌های نظامی علیه شهر‌های اوکراین مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
در این فضا، نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، و دونالد ترامپ هر دو هشدار داده‌اند که در صورت عدم دستیابی به توافق با ایران، گزینه اقدام نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران روی میز قرار دارد. به‌ویژه اسرائیل که هم‌اکنون درگیر جنگ در غزه است، بر راهکار نظامی برای مهار برنامه هسته‌ای ایران تأکید ویژه‌ای دارد.
دیدگاه‌های متفاوت درباره شیوه مذاکره و اهداف آن
ارنست مونیز، وزیر پیشین انرژی ایالات متحده که در مذاکرات هسته‌ای دولت اوباما نقش کلیدی ایفا کرده بود، درباره شرایط کنونی گفته است: «تماس مستقیم بسیار، بسیار مؤثرتر از گفت‌و‌گو‌های غیرمستقیم است. به همین دلیل در این مذاکرات شرکت نخواهم کرد، اما معتقدم هر دو طرف نشانه‌هایی از انعطاف‌پذیری و تمایل برای گفتوگو از خود نشان داده‌اند و اکنون زمان مناسبی برای انجام مذاکره‌ای شفاف، بدون سوءتفاهم و مستند است.»
با این حال، در درون دولت آمریکا دیدگاه‌ها یکدست نیست. برخی مشاوران ترامپ معتقدند اگر گفتوگو به‌صورت مستقیم نباشد، حضور ویتکوف ضرورتی ندارد. در مقابل، گروهی دیگر می‌گویند حتی مذاکرات غیرمستقیم نیز می‌تواند به ایجاد زمینه‌ای برای تفاهم کمک کند و به طرفین درک بهتری از مواضع و انتظارات یکدیگر بدهد.
یکی از مقامات آگاه، که نخواست نامش فاش شود، درباره اهداف این نشست گفته است: «این دیدار در وهله نخست برای سنجش امکان‌پذیری و مسیر‌های محتمل مذاکرات در آینده برگزار می‌شود. اگر گفت‌و‌گو‌ها مثبت ارزیابی شوند، امکان ادامه آن در سطوح فنی و کارشناسی وجود خواهد داشت.»
زمینه این مذاکرات در سال ۲۰۱۸ و پس از خروج یک‌جانبه دولت ترامپ از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ موسوم به برجام شکل گرفت. پس از خروج از برجام، دولت ترامپ سیاست «فشار حداکثری» را علیه ایران اتخاذ کرد. با وجود تلاش‌های دولت بایدن برای بازگرداندن طرفین به چارچوب توافق، این تلاش‌ها به نتیجه نرسید و در این مدت ایران نیز فعالیت‌های هسته‌ای خود را گسترش داده است.
بر اساس گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نهاد‌های اطلاعاتی آمریکا، ایران در حال حاضر میزان قابل توجهی از اورانیوم با درصد غنای بالا ذخیره کرده است که می‌تواند ظرف چند هفته برای ساخت پنج تا شش سلاح هسته‌ای کافی باشد. این موضوع موجب نگرانی کشور‌های غربی شده و یکی از محور‌های اصلی مذاکرات پیش‌رو خواهد بود.
دولت ترامپ بار‌ها اعلام کرده است که هدفش توقف کامل برنامه هسته‌ای ایران و نیز پایان دادن به حمایت تهران از گروه‌های نیابتی در منطقه است. مایکل والتز، مشاور امنیت ملی ترامپ، اخیراً خواستار «برچیدن کامل» برنامه هسته‌ای ایران شده است. ترامپ نیز در اظهاراتی گفته که در صورت عدم همکاری ایران، با اقداماتی مواجه خواهد شد که «هرگز نظیرش را ندیده است».
از سوی دیگر، تحلیل‌گران منطقه‌ای معتقدند ایران که اکنون با بحران‌های متعدد داخلی و خارجی روبروست – از جمله فروپاشی اقتصادی، تضعیف سامانه‌های پدافندی در حملات اسرائیل و کاهش توان نیرو‌های نیابتی در غزه، لبنان و یمن – احتمالاً با نگاهی جدی‌تر به میز مذاکره بازگشته است.
به گفته مروان معشر، وزیر خارجه پیشین اردن: «با وجود لفاظی‌های تند ترامپ، او در عمل مذاکره را بر جنگ ترجیح می‌دهد. حتی ممکن است اساساً تمایلی به آغاز جنگ نداشته باشد.»
موضع اسرائیل و کشور‌های منطقه نسبت به مذاکرات
در یکی از تحولات جالب توجه، گفته می‌شود که ترامپ در دیدار اخیرش با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، شخصاً آغاز مذاکرات با ایران را به اطلاع وی رسانده و این امر باعث شگفتی طرف اسرائیلی شده است. معشر می‌گوید: «ترامپ صریحاً به نتانیاهو گفت که قصدی برای اقدام نظامی ندارد و ترجیح می‌دهد از مسیر دیپلماتیک پیش برود.»
در پاسخ، نتانیاهو در یک بیانیه تصویری تأکید کرد که هدف مشترک وی و رئیس‌جمهور آمریکا، جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است. او افزود که این هدف می‌تواند از طریق توافق نیز محقق شود، اما تنها توافقی که شامل تخریب زیرساخت‌های هسته‌ای ایران، نابودی تجهیزات غنی‌سازی، اعمال نظارت کامل و اجرای شدید تعهدات از سوی ایالات متحده باشد.
نخست‌وزیر اسرائیل همچنین با مقامات ارشد امنیتی خود، از جمله رؤسای سیا و موساد دیدار کرده و به کابینه امنیتی‌اش اعلام کرده که اسرائیل قصد دارد هماهنگی کامل با واشنگتن را در مسیر مذاکرات حفظ کند. منابع نزدیک به دولت اسرائیل می‌گویند تل‌آویو همچنان گزینه اقدام نظامی را به‌عنوان راهکار نهایی حفظ کرده است.
یاکی دایان، دیپلمات باسابقه اسرائیلی، نیز با اشاره به موقعیت کنونی ایران مدعی شده است: «جمهوری اسلامی در ضعیف‌ترین وضعیت خود قرار دارد. نیرو‌های نیابتی‌اش تضعیف شده‌اند، سامانه‌های پدافندی‌اش آسیب‌دیده و در سطح بین‌المللی نیز به دلیل حمایت از روسیه، از مشروعیت افتاده است. با این حال، ترامپ ذاتاً یک معامله‌گر است و احتمالاً قصد توافق دارد. اسرائیل باید این واقعیت را بپذیرد و بر اساس آن برنامه‌ریزی کند.»
با وجود این، اختلاف‌نظر بر سر دستور کار مذاکرات همچنان پابرجاست. در حالی که آمریکا به دنبال بررسی طیف گسترده‌ای از موضوعات از جمله فعالیت‌های منطقه‌ای ایران است، تهران بر تمرکز گفت‌و‌گو‌ها بر پرونده هسته‌ای پافشاری می‌کند.
حسین موسویان، دیپلمات پیشین ایرانی و عضو تیم مذاکره‌کننده در مذاکرات ۲۰۱۵، گفته است: «اگر هدف آمریکا برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران باشد، هیچ توافقی ممکن نخواهد بود. این نوع توافق اساساً مرده به دنیا می‌آید.»
به گفته موسویان، اگر ایالات متحده صرفاً به دنبال جلوگیری از ساخت سلاح هسته‌ای، افزایش شفافیت و محدودسازی غنی‌سازی باشد، می‌توان به «تفاهمی اصولی» دست یافت؛ مشابه توافق موقت اولیه‌ای که در مراحل ابتدایی مذاکرات سال ۲۰۱۵ حاصل شد.
سابقه روابط تنش‌آلود میان دو کشور نیز بر فضای مذاکرات سایه افکنده است. از جمله این رویداد‌ها می‌توان به دستور ترور قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، در سال ۲۰۲۰، اعمال تحریم‌های شدید اقتصادی، تهدید‌های مکرر نظامی و فشار‌های سیاسی اشاره کرد؛ مجموعه عواملی که باعث شده‌اند تهران نسبت به هرگونه پیشنهاد از سوی واشنگتن با تردید برخورد کند.
با این حال، در داخل ایران برخی نشانه‌های محدود از امیدواری دیده می‌شود. در روز‌های گذشته، نرخ دلار که به رکورد بالایی رسیده بود و از مرز یک میلیون ریال عبور کرده بود، اندکی کاهش یافته است. برخی تحلیل‌گران این کاهش را به فضای ناشی از احتمال آغاز مذاکرات نسبت داده‌اند.
با این حال، در سطح عمومی جامعه، تردید نسبت به اثربخشی مذاکرات گسترده است. بسیاری از شهروندان آن را نوعی نمایش سیاسی می‌دانند که تغییری در وضعیت معیشتی مردم ایجاد نخواهد کرد. یکی از پرستاران ساکن تهران می‌گوید: «هیچ‌کس انتظار ندارد اوضاع بهتر شود. فقط امیدواریم سرعت بدتر شدن اوضاع کمی کمتر شود.»
در همین حال، شماری از کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس، از جمله امارات متحده عربی، از ازسرگیری تماس‌های دیپلماتیک میان تهران و واشنگتن استقبال کرده‌اند. یک مقام رسمی اماراتی گفته است: «منطقه تحمل یک بحران دیگر را ندارد. هیچ‌کس خواهان جنگ نیست.»
در پایان، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در جریان بازدید از نمایشگاه صنعت هسته‌ای کشور، با تأکید بر سیاست صلح‌طلبی ایران، اظهار داشت: «ما به‌دنبال تولید سلاح هسته‌ای نیستیم، اما در برابر هر تهدیدی با قدرت ایستادگی خواهیم کرد. هر چه تهدیدات بیشتر شود، مقاومت ما نیز افزایش خواهد یافت.»